Aynı olayda bana malum olan gerçek şudur: albay Lazarev kendisini bu göç serüveninin asıl fikir babası saymaktadır: zira, bu konuda, bizim bildiğimzi kadarıyla o, asılsız fikiler anlatmıştır, ona kadar ermeniler bu konularda bilgisizlerdi, onlar yalnızca Rusya'ya itibar ediyor ve onun eğemenliği altında yaşamak arzusuyla hareket ediyorlardı.

Bu belge onlara bunun için tam hak veriyordu. Aktarılma zamanı etkin araçlar: knyaz Arqutinski, Qamazov olmuşlar, arkadaşları olan diğer subaylar ise artık onların etkisi altında hareket ediyorlardı. Albay Lazarev sadece oldukça yersiz beyanların uydurulması, nizami Ermeni gönüllü birliklerinin oluşturulmasıyla alakalı düşünüyordu, gerçi hoş niyetle, fakat düşünmeden hatta kendi yönetimine sahip Karabağ'ın kendisini ve diğer vilayetleri kendi niyetleri dairesine dahil etmeği düşünüyordu ki, oralarda çoktan tesis edilmişlerden olanlara özel yetki verilemezdi.Knyaz Arqutinski birkaç kez ona bu tavrının onu nasıl karaktersiz olarak gösterdiği konusunda uyarmıştır. Albay Lazarevin tüm diğer işleri de bu tür olmuştur ve onlar hakkında geniş konuşmaya değmez. Sadece onu eklemek gerekir ki, o, anlamsız birisidir, fakat sapık değil, devlet paralarını gizlice benimsemek ve kasten zarar vermekte işi yoktur.

Urmiya`dan yabancılara para bağışı dağıtılırken birçok karışıklıklar oluşmuştu, fakat yolsuzluk olmamıştı: yoksullara az, zenginlere çok verilmişdi.Bu bizim birliklerin bu eyaleti acele terk ettiğine göre gerçekleşmiştir. Bunları araştırmadan hareket etmişlerdi ve o yüzden paraların dağıtımında sorun çıkmıştı. Bunu öylesine anımsattım, zira bana bilinen tek olaydır.

Aktarılma sırasında da böyle olmuştur, fakat onların bizde yeni yerlerde yerleştirilmesi sırasında ise her şey anlamsız, fersiz ve affedilemez türden gelişmiştir. Onları yönetmek için komitet kurulmuştur, o, hiçbir şeyden haberdar olmamış ve özellikle mezemmete layıktır ki, oysa o, erkanınızdan onun bu durumda nasıl hareket etmesi konusunda en net ve ayrıntılı talimatlar almıştı:

1. Ermenilerin büyük bir kısmı Müslüman efendilerin malvarlığından ayrılarak topraklarında iskan edilmekteydi. Bunu ilk başlarda görmezden gelmek mümkündü. Toprakların sahiplerinin, Müslümanların büyük bir kısmı göç kamplarında olmuşlar ve başka dinli yabancılarla bağlantı saklama halleri az olmuştur.

2. Ağaç (odun) tedarik edilmemiştir ve göç ettirilmesi ve doğrudan yerleştirilmesi için diğer yerler ayrılmamıştır. Tüm bunlar zamanında elden verilmiştir. Bu yıl için hatayı düzeltmek geçtir. Aktarılanlar kendileri zor durumdadırlar ve Müslümanları sıkıştırıyorlar, onlarsa esaslı hoşnutsuzluk ediyorlar. Erkanınızca bilinmektedir ki, genellikle buradaki nufusun hepsi hep beraber göçmen statüsünde kabul edilmelidir, zira onların hepsi serdar tarafından savaş sırasında göçe zorlanmışlardır ve çok zor durumdadırlar.

3. Devletin para yardımları tamamen akılsız dağıtılmıştır: ihtiyacı olanların sayısı ve kime ne kadar gerekli olduğuna ilişkin doğru bilgi olmadan, dilenciler gibi, her kişiye bir, iki ruble paylamışlar. Tek verilen 25 ruble farklı zamanlarda parça parça verilen miktarından on kez daha önemlidir. Hiçbir genel önlem, örneğin, bütün toplumun korunması için, ayrıca gelecek yıl için buğday alınması ve diğer ihtiyaçlar için önlem alınmamıştır.

Erkanınıza aktarma komitesinin değersiz hareketlerini göstermekle, ben adalet adına belirtmeliyim ki, eğer orada şimdi hiç olmayan yetenekli adamlar da otursaydılar, onlar da büyük zorluk çekerlerdi. Vilayet kontrolünde hatta henüz Aras'ın bu tarafındaki toprakların ve köylerin tam listesi bile yoktur. Aras'ın öbür tarafındaki bölgelerde de henüz ahalinin sayısı bilinmemektedir. Mal varlığı hakkında fikirler çok karışıktır: kime neyin mahsus olmasıyla alakalı hiçbir bilgi yoktur. Böylece, komite kullanmalı olduğu gerekli bilgileri hiçbir yerden alamamıştır. Buradaki vilayet reisi diyor ki, o, yeni gelmiş Ermenilerin büyük bir kısmını Aras'ın öbür yakasına aktarmak istiyordu, ancak erkanınızdan ilk kez onları yerleştirdikleri yerlerde kalmaya izin vermeyi rica etmişler ve Sizin rızanızı almışlardır. Fakat yarbay knyaz Arqutinski bu tedbirin yerine getirilmesinin mümkün olacağından umudunu kaybetmiyor. Bu memur kendisinin yönetim becerisine ve sadakaatine göre yönetimin tam güvenine layıktır.

30 bin ruble gümüşle ve 2 bin altın eşrefi yeniden göçmen durumuna düşenlere yardım için ayrılmıştır, artık pek kanaatlice kullanılacaktır. Eğer erkanınız en yakın zamanda bu durum için bir az da para tahsis etmiş olsanız, inanın gösterilen göçmenlerin durumunu iyice düzelteceksiniz. Sadece yardım talep edenlerin sayısını düşünmek yeterlidir ki, onların hepsinin bir zamanlar hazineye vergi ödeyeceğini kabul edeceksiniz.

Yardımın hazineden hiçbir masraf gerektirmeyen daha önemli kaynağı serdar büyükbaş hayvancılığı olabilir, o, şu anda 30 bin added civarındadır, zamanında serdar tarafından dağıtılmıştı. O. girişimci olarak onlardan sırayla yağ, yavrularını ve diğer ürünler alıyordu. Aynı hayvanların mevcut olması konusunda ben çok duydum ve vilayet Yönetim Kurulu üyeleri Petrikov`dan ve Mendoks`dan bu konuyu sordum. Aynı serdar çiftliğini sürdürmeğin hazinemiz için daha verimli olacağını düşünüyorum. Bu hayvanların göçmenlere dağıtılması ancak ve ancak onların yaşam biçimini hissedilecek şekilde iyileştirecektir.

Ben dışarıdan ne kadar çalıştıysam, bu işte bana yardımcı olan, aşırı yetenekli çevirmenim

Dadaşev aracılığıyla, bu amaçla onu geçip gittiğimiz köylerde, Eçmiedzin`de, burada adamlardan sormaya mecbur etmekle paraların dağıtımı sırasında herhangi yolsuzluklar olması konusunda öğreneyim, kimse bu konuda şikayet etmedi ve ben öyle düşündüm ki, gerçekten de böylesi bir durum olmamıştır.

Vilayet reisinin çevirmeni Mirza Tatus ünlü dolandırıcıdır, fakat ona bu iş konusunda hiç bir görev verilmemiştir; tıpkı onun kardeşi, Sürmeli ilçesinin reisi de böyle herkesin tanıdığı yaramazdır, şimdi ben onun hakkında söz gelişi hatırlatıyorum, fakat göç sırasında da hiçbir şeye karışmamıştır.

Göçmenlerin yerleştirilmesinin şimdi başında duranların, özellikle knyaz Arqutinskinin çabalarından çok şey beklemeliyiz; zira kendisinden once bu görevde bulunmuş binbaşı Vladimirov`un hatalarını tekrarlamayacaktır.

Biz onunla ayrıca Müslümanları nasıl inandıracağımız konusunda da çok düşünüyorduk ki, onları şimdiki sıkıntılarla (zorluklarla) barışdırmalarını sağlayalım ve inandıralım ki, bu zorluklar uzun süreli olmayacak ve Ermenilerin ilk kez bırakıldıkları toprakları devamlı istila edecekleri konusunda onların (Müslümanların) korkusunu ortadan kaldıralım. Bu konuda ben polismeystere, yönetim kurulu üyelerine ve burada benim yanımda olmuş hanlara da görüşlerimi söyledim.

Eğer erkanınız Tiflis devlet denetimine buraya birkaç memur göndermesini söylerseniz, bize gerçekten de çok iyilik etmiş olursunuz. Zira, burada iş görmeli olan hiçkimse, hatta yazman, ayrıca doğru düzgün çevirmenler bile yoktur. Ben böyle düşünüyorum ki, bunun için Tiflis'teki Ermeni okulundan birkaç öğrenci seçmek te mümkündür.

Yine de göçmenlerle ilgi şunu söyleyebilirim, onlar bizim Gürcistan ermenilerinden, genellikle hazineye hiçbir katkı sağlamayan tüccarlardan daha faydalıdırlar, zira İranlı göçmenlerin büyük bir zanaatkar ve tarım işleriyle uğraşan çiftçilerdir.

1828 yılı.

Kaynak:

Грибоедов А. С. Записка о переселении армян из Персии в наши области // Грибоедов А. С. Полное собрание сочинений: [В 3 т.]. - Пг .: Изд. Разряда изящной словесности Акад. наук, 1911-1917. - Т. 3. - 1917. - С. 267-270.