Bölgenin temeli 1827 yılında atılmış ve ilk adı Karabulak olmuştur. Fuzuli 08 Ağustos 1930 tarihinden itibaren özel yönetim bölgesi statüsünü almış ve Karyagin diye isimlendirilmiştir. 1959 yılının Nisan ayında büyük şairimiz Muhammed Fuzuli'nin doğumunun 400. yıldönümü şerefine Karyagin ilinin ismi değiştirilerek Fuzuli bölgesi diye tanınmağa başlanmıştır. Bölgenin yerleşim tarihi 1827 yılından hesaplansa bile, Azıh mağarasındakı bulgular buranın en eski insan yerleşim birimi olduğunu kanıtlamaktadır.

Fuzuli Karabağ dağ serisinin güney doğu eteklerinden Aras nehrine kadar eğimli ovaları ve tümsel alanları kapsamaktadır. Güney batısında Cebrail, kuzeyde Hocavend, Ağcabedi, doğuda Beylagan illeri ve güneyde Aras nehri boyunca İran'la sınırda bulunmaktadır. İl topraklarından akan Kuruçay, Köndelençay, Kozluçay, Çereken nehirleri Araz havzasının nehirleridir.

Füzuli ilinin yüzölçümü 1.39 bin km2, nüfusu 133,8 bin kişidir (01.01.2020). İl sınırları içinde 2 ilçe (Fuzuli, Horadiz), 11 kasaba (yeni yapılmış 1 ve 2 saylı Dönüş kasabaları), 82 köy vardı. Köyleri şunlardır - Alhanlı, Arayatlı, Babı, Mollamuharremli, Aşağı Seyidahmedli, Şükürbeyli, Araz Dilağarda, Şekercik, Şimşek, Büyük Behmenli, Çuvarlı, Çimen, Xelefşe, Dedeli, Işıklı, Kargabazar, Yukarı Yağlıvend, Yukarı Aybasanlı, Yal Pirahmedli, Dilağarda, Dörtler, Gobu Dilağarda, Dövletyarlı, Gervend, Kuyumcu, Yukarı Abdürrahmanlı, Aşağı Abdürrahmanlı, Kürtler, Ahmedalılar, Kazaklar, Mirzenağılı, Ahmedbeyli, Araz Zergerli, Karabağ, Murtuzalılar, Gecegözlü, Üçüncü Mahmatlı, Horadiz, Dörtçinar, Hüngütlü, Kerimbeyli, Düşük Yağlıvend, Yukarı Kürdmahmutlu, Aşağı Kürdmahmudlu, Kacar, Divanalılar, Karahanbeyli, Karamemmedli, İkinci Mahmatlı, Merdinli, Karakollu, Gorazıllı, Hatınbulak, Karadağlı, Saracık, Yukarı Refedinli, Yukarı Güzlek, Koçahmedli, Aris, Mollaveli, Serdarlı, Üçbulak, Govşatlı, Şıhımlı, Aşağı Veyselli, Yukarı Veyselli, Ağbaşlı, Yukarı Seyidahmedli, Birinci Mahmatlı, Mirzacamallı, Aleskerli, Hüseyinbeyli, Seyidmahmudlu, Pirahmedli, Aşağı Güzlek, Aşağı Refedinli, Mandılı, Musabeyli, Bala Behmenli, Gorgan.

Bölge ekonomisinin temeli tarım üzerine kuruludur. Bu da verimlilik açısından tarıma uygun gri, kestane, gri –kahverenkli topraklarla ilgilidir. İşgale kadar bölgede buğday, sebze meyva üretimi, hayvancılık, bağcılık, koyunculuk, tavukçuluk, ipekcilik yaygındı. İl sınırları içinde 65 kolhoz ve sovhoz, 12 çiftçilik birimi, çiftlik, 11 üzüm işletmesi vb. vardı. Tarıma uygun topraklar 85 bin ha – lık alandaydı. 50,9 bin ha mera alanları vardı. İlçede Köndelençay Nehri üzerinde yapay su deposu inşa edilmiş, sulama kanalları yapılmıştı. Verimli topraklar 24 bin ha.`nın üzerindeydi. İşgalden once çiftliklerde 17.6 bin büyükbaş, 70 bin küçükbaş bulunmaktaydı. Tarımla beraber birlikte, bölgede inşaat birliği, 6 ulaşım birimi, 13 sanayi işletmesi vb. faaliyet göstermekteydi.

Kültürel gelişimine göre, ülkenin diğer bölgelerinden pek te farklı olmayan Füzuli ilinde işgal edilinceye kadar 90 kütüphane, 20 kültür evi, 79 kulüp, 20 sinema, 2 müze, halk ve devlet dram tiyatroları, dinlenme parkları bulunmuştur. Eğitim ve sağlık alanlarında da çeşitli değerlere sahip bölgede 685 yataklı 13 hastane, 17 sağlık ocağı, 30 veteriner merkezi, verem, deri ve zührevi hastalıkları merkezi, teknik lise, 86 okul, 2 endüstri meslek lisesi, 65 okul işletme, stadyum, ve diğer işletmeler vardı.

Ayrıca güçlü kadro potansiyeli, yüksek bilgiye ve donanıma sahip aydınları, seçkin bilim adamlarıyla ülkemizde ün kazanmıştır. Emeğe bağlılık, helallik ve çalışkanlık ta bu ilin nufusunun yaşam tarzına dönüşmüştür. Bu toprakta doğmuş büyümüş Şamama Hasanova iki kez Sosyalist Emek Kahramanı payesini almıştır. Füzuli`de 300'den fazla bilimler adayı ve doktor yetişmiştir.

Fuzuli bölgesi hem de yaşı binlerce yıla kadar giden Azıh mağarası, Kuruçay kültürü, tarihi ve mimari yapıtlarıyla ünlüdür.

Fuzuli bölgesi 23 Ağustos 1993 yılında Ermenistan silahlı kuvvetlerince işgal edilmiştir. 1994 yılında yapılan başarılı askeri operasyonlardan sonra bölgenin 82 yerleşim biriminden 23'ü düşman işgalinden tahliye edilmiş, bugün 65962 füzulili kendi öz Vatanlarında yaşamaktadır. 55038 kişiyse zorunlu göçmen olarak Bakü ve Cumhuriyetimizin 50 şehir ve ilçesinde yerleşmiştir. Füzulide bugün Ermeniler istila ettiği topraklarımızda ekolojik terörle birlikte bölgenin XII yüzyıla uzanan mezarlığını, XVII yüzyıla ait Mirali türbesini, Celil türbesini, XIX yüzyılda inşa edilmiş cami, İmamzade türbesini ve eski köprüleri yerlebir ederek barbarlık etmişlerdir. Belirtelim ki, Karabağ savaşında Fuzuli ili 1100`den fazla şehit vermiş, 1550 kişi sakat kalmış, 181 kişiyse kaybolmuştu. Fuzuli'ye Ermeni saldırısı sonucunda 36361 çocuk mağdur olmuş, onlardan 155 kişiyi yetim ve öksüz kalmıştır. 8 kişi Azerbaycan'ın Milli Kahramanı adına layık görülmüştür.

Savaşın esas ağırlığını Kaçar, Divanlılar, Yukarı Veyselli, Aşağı Veyselli, Karadağlı, Üçbulaq, Aris, Qoçehmedli, Cuvarlı, Güzdek, Gorazıllı, Cemilli, Dilağarda, Yağlıvend, Govşad, Xelefşe, Mollaveli köylerinin nüfusu çekmişlerdir.

Şu anda bölgenin işgalden edilmiş topraklarında 1 şehir (Horadiz), 11 kasaba, 21 köy vardır. Kasabalardan 11'i CumhurBaşkanının fermanları ile Devlet Petrol fonundan ayrılmış malzeme hesabına işgalden edilmiş arazide düşürülmüştür.

17 Ekim 2020 tarihinde Fuzuli kenti, İkinci Karabağ Savaşı sırasında Fuzuli ilinin 53 köyü Ermenistan’ın işgalinden kurtarılmıştır. Azerbaycan Fuzuli ili üzerinde egemenliğini temin etmiş, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğü sağlanmıştır. Karabağ Azerbaycan’dır!

Kaynak:

Karabağ Hafıza kitabı. Bakü 2010, MHS- poligraf

Devlet İstatistik Komitesi`nin verileri